Bu aktarım çalışmasında genel olarak şu kaynaktan faydalanılmıştır:
Ahmet Yaşar Ocak, “İslâm-Türk İnançlarında Hızır yahut Hızır-İlyas Kültü “, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları, Seri: 4, Sayı: A. 44, 4. Bölüm, Ankara, 1999.

Hıdrellez, halk inanışına göre, ölümsüzlük suyu olan ab-ı hayattan içmiş olan ve karalara ve denizlere hükmederek insanları kötülükten uzaklaştıran Hızır[[dipnot1]] ve İlyas peygamberlerin bir araya geldiği gün kabul edilen 6 Mayıs’ta kutlanır. Genellikle bu tarih yaz mevsiminin başlangıç noktası olarak kabul edilir.{dipnot2]]

Bayram daha çok Balkanlar ve Anadolu’da yaygın olarak kutlanır.

Hıristiyanlar hıdrellezi doğanın uyandığı gün olarak kutlarlar; Ortodokslar bayramı Aya Yorgi, Katolikler St. Georges Günü olarak tanımlarlar.{dipnot3]]

1) Türkiye dışında hıdrellez:

Bu konuda çok fazla kaynak bulunmaz. Bilindiği kadarıyla şu şekillerde kutlanır:

* Romanya’daki Kırım Türkleri 6 Mayıs günü kuzu kurban ederler, topluca kılınan öğle namazından sonra cami avlusunda yeşillik bir yerde birlikte yemekler yerler. Bu yemekten fakirlere de dağıttıktan sonra dua ederler. Hıdırlez‘den sonraki ilk Cuma günü de kırlarda eğlenceler düzenlerler

* Makedonya’da yaşayan Türkler de ederlez ya da edirlez dedikleri bu bayramı benzer şekilde kutlarlar. Anadolu’daki gibi marifal, martaval ya da mantifal denilen kısmet falına bakarlar.

Üsküp Türkleri{dipnot4]] hıdrellez sabahı erken kalkmayanların yüzüne dalla vururlar; buna “namuslamak” denir Erken kalkmayanın yeni yılının iyi geçmeyeceğine inanılır.

Kız çocuklarının kulaklarını deler, çocukları salıncaklarda sallarlar.

Üsküp’te Müslümanlar hıdrellezi üç gün kutlar, dördüncü gün de Çingenelerin eğlendiği söylenir.

* Bayram, Yugoslavya’nın Kosova bölgesinde de hıdırles, hedirles ya da hadırles adıyla hıristiyanlar ve müslümanlar tarafından birlikte kutlanır. Günlerce öncesinden hazırlıklar yapılır. 5 Mayıs gününden itibaren kutlanmaya başlanan bayramın sabahı herkes erkenden kalkar ve temizlik yapar. Sabah yeşillik yerlerde, özellikle de türbe yanlarında toplanılır, kurban kesilip adak adanır. Akşama kadar eğlenilir. Eve dönerken ağaçlardan yeşil dallar kesilir, bir kaynaktan su alınarak eve götürülür. Dallar bu sularda kaynatıldıktan sonra bu suyla çocuklar yıkanır. Sonra yemeğe ve eğlenmeye devam edilir ve martifal açılır.

* Kırım Türkleri arasında da kıştan bahara geçişin sevincini dile getiren benzeri bir bahar bayramı tepreş-tepreç{dipnot5]] olarak adlandırılır. Tepreş de, toprağın uyanması, kırların yeşillenmesi, çiçeklerin açmasını müjdeler ve Mayıs ayında kutlanır.

2) Türkiye’de hıdrellez:

Türkiye’de kutlanan Hıdrellez merasimlerinin Anadolu Selçukluları zamanında gelenekselleşmeye başladığı tahmin edilir. Bu kutlamaların Osmanlı İmparatorluğu zamanında da çok yaygın olduğu çeşitli kaynaklarda belirtilir.

Bölgelere göre ufak tefek farklılıklar göstermekle birlikte, kutlamaların genel özellikleri şöyledir:

a) Kutlama hazırlıkları:

• Ev ve üst baş temizliği yapılır (Hızır’ın temiz olmayan evlere uğramayacağına inanılır),
• Yeni kıyafetler alınır ve giyilir (Balıkesir gibi bazı yerlerde Hızır’ın beyaz giydiğine inanıldığı için özellikle beyaz kıyafetler giyilir),
• Kuzu kurban edilir,
• (Sinop gibi) bazı yerlerde sadaka verilir, oruç tutulur.

Çoğu yerde bu hazırlıkların en çok genç kız ve erkekleri ilgilendirdiği düşünülür. Çünkü Hıdrellez ortamlarının ileride yapılacak nişan ve evliliklere zemin hazırladığına inanılır.

b) Kutlama yerleri:

Kutlamalar çoğunlukla ağaçlık ve yeşillik yerlerde yapılır. Bu da Hızır’ın su ve yeşillik unsurlarıyla bağlantısını gösterir. Hıdrellez günü Hızır’ın buralarda dolaştığına inanılır, Hızır ve İlyas’ın buluşmasını görmek arzu edilir.

c) Kutlama âdet ve gelenekleri ve bunlara ait inançlar:

1. Şifa ve sağlık talebine yönelik inanç ve âdetler:

• Gece suya girilir (hastalıklara karşı bağışıklık kazandıracağına inanılır).
• – Gece yarısı eşyalardan biri dua okunarak gül ağacı dalına bağlanır.
• Kuzu eti yenir (Hızır’ın gezdiği yerlerde yayılan kuzuların etinin şifa getireceğine inanılır).
• (Bergama, Balıkesir, Tekirdağ gibi yerlerde) Kır çiçekleri kaynatılarak içilir; kırk gün boyunca güneş doğmadan yüze sürülürse gençlik ve güzellik getireceğine inanılır.
• – (Bursa’da){dipnot6]] Hıdrellez sabahı çocuklar güzel ve sağlıklı olmaları için yıkanır ve kaynatılan ısırganın suyuyla durulanır.
• Yeşil çimenlere yatıp yuvarlanılır.
• Ateş üstünden atlanır (Bazı yerlerde ateşin külünden alınarak alınlara sürülür. Hızır kültüyle ilgisi bulunmadığı düşünülen tek âdet budur).

2. Bereket ve bolluk talebine, uğura yönelik inanç ve âdetler:

• Sabaha kadar uyunmaz, çayır çimende dolaşılır, dua edilir.
• Yiyecek ve içecek kaplarının, erzak ambarlarının, para keseleri ve cüzdanlarının ağızları bütün gece boyunca açık bırakılır. (5 Mayıs gecesi Hızır’ın dokunduğu yerlere bereket getireceğine inanılır.)
• (İzmir’de) Gece pilav pişirilir, tabağa konur ve kenarına kullanılmamış bir kaşık ters şekilde bırakılır. Sabah odanın kapısı açıldığında, eğer pilav azalmış ve kaşık çevrilmiş görünüyorsa, Hızır’ın uğradığına ve bir yıl boyunca yokluk çekilmeyeceğine inanılır.
• Bir yeşil soğanın iki yaprağı eşit boyda kesilir. Birine kırmızı, diğerine beyaz iplik bağlanır. Sabah beyaz iplikli yaprak uzamışsa o yıl iyi geçecek demektir.
• Aynı boyda iki soğan ya da zambak yaprağı kesilir, birine “baht”, diğerine “caht” denir. Ertesi gün daha çok uzayan “baht” ise yılın iyi geçeceğine inanılır.{dipnot7]]
• (Dinar’da){dipnot8]] Gece Hızır elini batırsın da bereketlendirsin diye bir çanağa un doldurulup bırakılır.
• Akşam sağılan sütün içine maya konulmadan sabah yoğurt olduğu görülürse, bu uğurlu sayılır ve bu yoğurt sürekli maya olarak kullanılır.
• (Samsun’da) Sabah kırk dalgadan su doldurulur ve bu su uğur getirmesi için evin her köşesine serpilir.
• Sabah akarsu kenarında taşlarla bir yer çevrilir, içine buğday konur.
• (Balıkesir, Bursa ve Bergama’da) Sabah çiğ taneleri bir tülbentle toplanır, sıkılarak bir kapta toplanır. Başka bir kapta hamur yoğrulur. İki parçaya ayrılarak iki ayrı kaba konan hamurlardan birine “var hamuru”, ötekine “yok hamuru” denir. Bunlar bir sure bekletildikten sonra kapakları açılır. “Var hamuru” mayalanıp kabarmışsa o yıl bolluk olacağına inanılır.
• Sabah erken saatte evin erkeği yanına iki yaşında bir dana alır, bunu kimseye göstermeden erzak ambarının yanında dolaştırır, sonra danaya ekmek yedirir.
• Köy kadınları (o yılın yağışlı geçmesi için) başlarına yeşil yemeni bağlarlar.
• Fakirlere yemek yedirilir.
• – (İstanbul, Germiyan-Değirmen Köyü’nde){dipnot9]] İki kişi meyve vermeyen ağaçları baltayla korkutur.

3. Mal, mülk, servet ve mevki talebineyönelik inanç ve âdetler:

• (Bursa’da ve genelde){dipnot10]] Akşam üstü su kenarına gidilir, niyetlerin yazıldığı kağıtlar suya atılır, kağıdın yazısı görünürse dileğin gerçekleşeceğine inanılır.
• Gece bahçeye istenen şeyin maketi yapıp bırakılır.

4. Talih açmaya, kısmet talebine yönelik inanç ve âdetler:

• Mantıfar:
  5 Mayıs günü öğleden sonra büyükçe bir çömlek genç kızlar tarafından kapı kapı dolaştırılır. Niyet tutmak isteyen kadınlardan yüzük, küpe…vb. eşyalarını bunun içine koyması istenir. Sonra çömlek ağzına kadar suyla doldurulur. Bazı yerlerde yeşillik ve çiçek de katılır ve ağzı bezle bağlandıktan sonra içine bu takılar konur. Bu çömlek bir gül ağacının dibine yerleştirilir.

  Hıdrellez sabahı çömlek alınır. Ağız tadının bozulmaması için birlikte sütlü kahve içilir. Sonra bir kız çocuğu getirtilerek çömleğin yanına konur. Dualar okunarak ağzı açılır. Kız birer birer eşyaları çıkarırken maniler söylenir. Herkesin kısmetine birer mani söylenmiş olur ve bu, bütün eşyalar çıkana kadar devam eder.

  (Buna İstanbul ve Bursa’da Baht Açma, Denizli’de Bahtiyar, Balıkesir’de Dağara Yüzük Atma, Bergama’daMartaval Çömleği, Eskişehir’de Küpten Kader Çekme; genel olarak da Martaval, Mantıvar, Mantıfar ya daMartıfal denir.)

• (Dinar’da){dipnot11]] Kısmetinin açılması istenen kıza gelinlik giydirilir.
• (Dinar’da){dipnot12]] Çocuğu olmayanlar bezden bebek yapıp salıncağa koyar ve namaz kılarlar.
• ( Tekirdağ’da){dipnot13]] Hıdrellez’den bir gün önce kızlar ve erkekler ellerinde ısırganlarla gezerler ve önlerine gelene şakacıktan vururlar. Gece de evlerin kapılarına uğur getireceğine inanılan ısırgan otlarından asarlar. (C adıların ve kötülüklerin girmesini engellediklerini düşünürler.)

d) Hıdrellezle ilgili başka çeşitli inançlar:

Bunlar, yukarıdaki gibi belli kutlama ve âdetlerin uygulanmasına yol açmayan inançlardır. Dikkat edilirse, çoğu, Hıdrellez günü ve gecesi başka işlerle meşgul olunmasını yasaklayan, dolayısıyla herkesin külte katılmasını sağlamak isteyen dolaylı inançlardır:

• Hıdrellez günü ve gecesi havada hiç bulut bulunmaz.
• Hıdrellez günü güneş doğmadan yataktan kalkmayanın işleri ters gider ya da hastalanır.
• Hıdrellez günü işe gidilirse uğursuzluk olur.
• Hıdrellez günü salıncakta sallanmayanın beli ağırır.
• Hıdrellez günü demir tutmak uğursuzluk getirir.
• Meyve vermeyen ağaçlar balta ile korkutulursa Hıdrellez günü meyve verir.
• Hıdrellezde ev işi gören hamile kadınların çocukları sakat doğar.